Niewiele wiemy o okolicznościach powstania osady zwanej pierwotnie Namysłowem. Stan zachowania źródeł nie pozwala podać dokładnej daty jej powstania. Oczywiście fakt lokacji nie podlega dyskusji, trudne jest tylko ustalenie daty, gdyż dokument lokacyjny się nie zachował. 

Równie otwarte pozostaje wnioskowanie, jeśli chodzi o nazwę miejscową, gdyż nie jest możliwe, na podstawie  dostępnych źródeł i literatury, określenie daty jej powstania. Aby ustrzec się od tworzenia wątpliwej chronologii, za datę taką należy przyjąć pierwszą historyczną wzmiankę o Namysłowie, którą znajdujemy w dokumencie z 19 czerwca 1233 roku.  

Zatrzymując się jednak trochę dłużej nad genezą nazwy, trzeba stwierdzić, że jest to typowy przykład nazwy powstałej od imienia własnego Namysł. Jest to więc nazwa polska, dzierżawcza. Nazwy tego rodzaju wskazują najczęściej, kto był osadźcą danej miejscowości i z reguły jej założycielem. W przypadku Namysłowa owym założycielem osady był zapewne jakiś Namysł. Model dzierżawczy nazw z przyrostkiem – ów uchodzi za względnie nowszy, dominujący od końca XIII w. Natomiast wybitny językoznawca  Stanisław Rospond, opierając się na łacińskim brzmieniu nazwy – Namslavia – skłonny był traktować ją jako bardzo starą, typową dla grodów z określeniami na – jb, czyli Namyslavjb – Namysław – Namysławia.  

Omawiając powstanie nazwy Namysłów nie można pominąć bogatej tradycji i legend, które w sposób ludowy wyjaśniają jej pochodzenie. Istnieją co najmniej cztery legendy. 

Pierwsza z nich związana jest ze Smogorzowem (miejscowość położona około 11 km na północ od Namysłowa), a dokładniej ze smokiem mieszkającym jakoby niegdyś w okolicach Smogorzowa. Mieszkańcy Smogorzowa i pobliskich terenów, gnębieni przez okrutnego potwora, musieli opuścić swoje siedziby. Uciekając zatrzymali się w okolicy  dzisiejszego Namysłowa. Tu odbyli naradę, podczas której namyślali się, czy iść na wyprawę przeciwko strasznemu smokowi. Właśnie od tej narady i długiego namyślania się legenda wywodzi pochodzenie nazwy Namysłów. Po przeprowadzonej naradzie zorganizowano wyprawę przeciwko potworowi. Wyprawa zakończyła się sukcesem, gdyż po ciężkiej walce zraniono smoka śmiertelnie. 

Kolejna legenda wywodzi nazwę miasta od polskiego powiedzenia „na moje słowo”. Głosi ona, że jakiś bliżej nie znany, lecz wpływowy, organizator osadnictwa (według innej wersji sam książę), zachwycony dogodnymi warunkami, jakie istniały na terenie przyszłego Starego Miasta, namawiał przybyłych tu osadników na założenie osady. Zachwalając różnorodną wartość tej okolicy i kawałka ziemi, miał rzekomo wyrazić to polskimi słowami: „Na moi słowo, osada tu powstanie”. Pierwszą część tego powiedzenia ściągnięto w jeden wyraz „Namoislow” i tak oto miała powstać nazwa Namysłów. 

Inna tradycja (powstała prawdopodobnie w kręgu ludności niemieckiej) wywodzi nazwę miasta od niemieckiego słowa Amsel (kos). Jak podaje W. Liebich, ptaki te miały zatrzymywać się i zakładać gniazda w gęstych zaroślach, w miejscu dzisiejszego ratusza i Rynku. 

Ostatnia legenda każe wywodzić nazwę miasta od słów „namuł sława” (Berühmter Sumpf). Rzekomo w XIII wieku koloniści niemieccy, przybywając na tereny obecnego Namysłowa, przekształcili wspomniane wyrażenie na Namslaw, a następnie na Namslau, nie znając jednak bliżej jego znaczenia. Mimo że, Albrecht Haselbach nie próbuje wyjaśnić, skąd mógł się wziąć ten zwrot, to można chyba przypuszczać, że ma on związek z warunkami topograficznymi Namysłowa. Jeszcze dzisiaj na północy miasta rzeka Widawa tworzy rozlewiska i mokradła, które niegdyś były bardzo ważne dla miasta, gdyż stanowiły naturalną jego ochronę  

Warto w tym miejscu także wspomnieć, że przynajmniej w końcu XIII wieku była w użyciu inna nazwa lokowanego już miasta Namysłowa, a mianowicie Freistadt (Frigenstat), czyli wolne miasto. Dowiadujemy się o tym z dokumentu wydanego 31 stycznia 1295 roku. Akt ten mówi o tym, że Piotr zwany Lubno, wójt de Frigenstat, wraz z dwoma braćmi, Pawłem i Jakubem, nadał wolny od czynszu łan we wsi Smarchowice Wielkie (Smarchowicz Polonicalis) pod sołectwo niejakiemu Cunie. Wspomniane tutaj, dzierżone przez Piotra wójtostwo, trudno wiązać z dalekim Kożuchowem (miasto położone 24 km na południe od Zielonej Góry), którą to informację znaleźć możemy w indeksie wydawnictwa źródłowego Regesten zur schlesischen Geschichte. O wiele bardziej wiarygodne jest przypuszczenie Waltera Kuhna, iż Freistadt można identyfikować z Namysłowem. Przemawia za tym kilka faktów między innymi przynależność Smarchowic Wielkich do okręgu sądowego (districtus, Weichbild) z centrum w Namysłowie, a także lista świadków cytowanego wyżej dokumentu. Wszyscy wymienieni w niej sołtysi (Girhard z Pągowa, Gisilbert z Gorzesławia i Hartung ze Smarchowic Małych) pochodzą z miejscowości leżących w pobliżu Namysłowa, a dokładniej na północny zachód od miasta. Ponadto omówiony dyplom został wpisany do kopiarza namysłowskiego z XV wieku (obecnie zaginionego, treść aktu znamy tylko w formie regestu niemieckiego z XIX wieku). Według Władysława Dziewulskiego, używając takiej nazwy, „chciano podkreślić różnice między lokowanym a dawnym miastem na prawie krajowym, którego nie można było nazwać wolnym, a które jeszcze w 1278 r. zwano Starym Namysłowem”.